Tuyên Quang: Nơi Hội Tụ 29 Đền Thờ – Kho Tàng Văn Hóa và Lịch Sử Sống Động

Tuyên Quang, vùng đất cổ kính nằm giữa lòng Việt Bắc, không chỉ hấp dẫn bởi cảnh sắc thiên nhiên tươi đẹp mà còn là điểm đến tâm linh quan trọng với hệ thống đền thờ đa dạng và phong phú. Từ những ngôi đền thờ Mẫu cổ kính mang đậm dấu ấn tín ngưỡng dân gian đến các đền thờ anh hùng dân tộc ghi dấu son lịch sử, mỗi công trình đều là một trang sử sống động, một di sản quý giá của dân tộc. Bài viết này sẽ đi sâu vào khám phá 29 ngôi đền thờ nổi bật tại Tuyên Quang, cung cấp thông tin chi tiết về địa chỉ, thành tích, lịch sử hình thành, di sản văn hóa được công nhận, văn hóa tín ngưỡng Hầu Thánh và những giá trị lịch sử to lớn khác.

Tuyên Quang, mảnh đất nằm giữa lòng Việt Bắc, không chỉ hấp dẫn bởi cảnh sắc thiên nhiên tươi đẹp mà còn là điểm đến tâm linh quan trọng với hệ thống đền thờ đa dạng và phong phú. Từ những ngôi đền thờ Mẫu cổ kính mang đậm dấu ấn tín ngưỡng dân gian đến các đền thờ anh hùng dân tộc ghi dấu son lịch sử, mỗi công trình đều là một trang sử sống động, một di sản quý giá của dân tộc. Bài viết này sẽ đi sâu vào khám phá 29 ngôi đền thờ nổi bật tại Tuyên Quang, cung cấp thông tin chi tiết về địa chỉ, thành tích, lịch sử hình thành, di sản văn hóa được công nhận, văn hóa tín ngưỡng Hầu Thánh và những giá trị lịch sử to lớn khác.

I. Quần Thể Tam Kỳ - Tam Đền: Nơi Khởi Nguyên Tín Ngưỡng Thờ Mẫu Xứ Tuyên

Quần thể Tam Kỳ, bao gồm Đền Hạ, Đền Thượng và Đền Ỷ La, là bộ ba đền thờ linh thiêng bậc nhất, tạo nên trục tâm linh quan trọng hàng đầu tại Tuyên Quang. Đây là những trung tâm thờ Mẫu cổ kính, gắn liền với lịch sử hình thành và phát triển của vùng đất, đồng thời là nơi khởi nguyên và duy trì những nghi lễ tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Phủ độc đáo, đã được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.

1. Đền Hạ (Đền Hiệp Thuận, Đền Tam Kỳ)

• Địa chỉ: Tổ 15, phường Tân Quang, TP. Tuyên Quang.
• Lịch sử hình thành: Khởi dựng từ năm 1738 dưới thời Lê - Trịnh, nằm cạnh bờ sông Lô, Đền Hạ mang ý nghĩa trấn yểm và bảo vệ vùng đất. Ngôi đền đã trải qua nhiều lần trùng tu, tôn tạo nhưng vẫn giữ được nét kiến trúc cổ kính, uy nghi.
• Thánh tích thờ cúng: Đền Hạ được coi là nơi phát tích của Mẫu Thoải (Mẫu Thượng Thiên) trong tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Phủ của người Việt. Nơi đây thờ Đức Thánh Mẫu Thượng Thiên cùng với các vị thần linh thuộc Thoải Phủ.
• Di sản văn hóa được công nhận: Đền Hạ được công nhận là Di tích lịch sử văn hóa cấp Quốc gia. Đặc biệt, Lễ hội Đền Hạ truyền thống, diễn ra từ ngày 11 đến 16 tháng Giêng âm lịch hằng năm, với các nghi thức rước Mẫu, lễ vật, chầu văn, hát đối... đã được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Lễ hội này là điểm nhấn văn hóa độc đáo, thu hút hàng vạn du khách và tín đồ.
• Văn hóa tín ngưỡng Hầu Thánh: Đền Hạ là một trong những trung tâm lớn và linh thiêng nhất của nghi lễ Hầu đồng (Hầu Thánh) trong tín ngưỡng thờ Mẫu. Các giá đồng thường được thực hiện để thỉnh Mẫu Thoải và các vị quan, chầu, cậu trong hệ thống Thủy Phủ, cầu quốc thái dân an, mưa thuận gió hòa, mang lại sự bình an và thịnh vượng cho bản thân và gia đình.
• Giá trị lịch sử to lớn: Đền không chỉ là nơi thờ cúng mà còn là chứng nhân lịch sử, gắn liền với quá trình khai hoang lập ấp, phát triển của vùng đất Tuyên Quang. Kiến trúc và các hiện vật trong đền phản ánh rõ nét nghệ thuật điêu khắc, kiến trúc thời Lê - Nguyễn, góp phần làm phong phú thêm kho tàng di sản văn hóa dân tộc.

2. Đền Thượng (Đền Mẫu Dùm, Đền Sâm Sơn, Đền Núi Dùm)

• Địa chỉ: Xã Tràng Đà, TP. Tuyên Quang.
• Lịch sử hình thành: Đền được dựng vào năm 1801, nằm trên một ngọn đồi cao, nhìn ra sông Lô và toàn cảnh thành phố Tuyên Quang. Vị trí "tựa sơn hướng thủy" mang ý nghĩa phong thủy tốt lành, tạo nên không gian thanh tịnh và hùng vĩ.
• Thánh tích thờ cúng: Đền thờ đa dạng các vị thần linh, bao gồm Mẫu Thần, Mẫu Thượng Thiên, Mẫu Thoải, Ngọc Hoàng, Long Vương, Quan Hoàng, thể hiện sự dung hợp và đa dạng trong tín ngưỡng dân gian Việt Nam.
• Di sản văn hóa được công nhận: Đền được công nhận là Di tích lịch sử văn hóa cấp Quốc gia. Đền Thượng là một phần không thể thiếu trong chuỗi hành hương Tam Kỳ, thường là điểm đến sau khi đã bái Đền Hạ, tạo nên một hành trình tâm linh liền mạch.
• Văn hóa tín ngưỡng Hầu Thánh: Tương tự Đền Hạ, Đền Thượng cũng là nơi thường xuyên diễn ra các buổi Hầu đồng. Các giá đồng tại đây tập trung vào việc thỉnh các vị thần linh liên quan đến Trời (Ngọc Hoàng, Quan Hoàng), Núi (Mẫu Thượng Ngàn) và Nước (Mẫu Thoải), cầu mong sự che chở, ban phúc từ các cõi.
• Giá trị lịch sử to lớn: Đền Thượng không chỉ là nơi thờ cúng mà còn là biểu tượng của sự che chở, bảo vệ cho vùng đất Tuyên Quang. Từ trên đền có thể bao quát một vùng rộng lớn, từng là vị trí chiến lược quan trọng trong các cuộc kháng chiến của dân tộc.

3. Đền Ỷ La (Đền Mẫu Ỷ La)

• Địa chỉ: Phường Ỷ La, TP. Tuyên Quang.
• Lịch sử hình thành: Khởi dựng vào năm 1743, Đền Ỷ La có lịch sử hình thành gần như song song với Đền Hạ. Ngôi đền được xây dựng để thờ công chúa Phương Dung, con gái của vua Hùng, người đã có công giúp dân trị thủy và khai khẩn đất đai.
• Thánh tích thờ cúng: Đền thờ Tam tòa Thánh Mẫu: Mẫu Thượng Thiên, Mẫu Thượng Ngàn và Mẫu Thoải, thể hiện sự hội tụ đầy đủ các Mẫu trong tín ngưỡng Tam Phủ.
• Di sản văn hóa được công nhận: Đền được công nhận là Di tích lịch sử văn hóa cấp Quốc gia. Đền Ỷ La là điểm kết thúc của chuỗi hành hương Tam Kỳ, mang ý nghĩa "tam tài hội tụ", nơi con người tìm thấy sự bình an và trọn vẹn trong tâm linh.
• Văn hóa tín ngưỡng Hầu Thánh: Đền là nơi diễn ra các nghi lễ Hầu đồng quan trọng, với sự thỉnh các vị Mẫu từ cả ba Phủ (Thiên Phủ, Nhạc Phủ, Thoải Phủ), tạo nên một không gian tâm linh đầy màu sắc và sự trang trọng.
• Giá trị lịch sử to lớn: Đền Ỷ La không chỉ là nơi thờ Mẫu mà còn gắn liền với truyền thuyết về công chúa Phương Dung, góp phần làm phong phú thêm kho tàng văn hóa dân gian của Tuyên Quang. Các hiện vật, kiến trúc trong đền cũng mang giá trị nghiên cứu lịch sử, nghệ thuật, phản ánh đời sống tinh thần của cư dân qua các thời kỳ.

II. Các Đền Thờ Quan Trọng Khác Ở Trung Tâm Thành Phố

Khu vực trung tâm TP. Tuyên Quang không chỉ có quần thể Tam Kỳ mà còn có nhiều ngôi đền khác đóng vai trò quan trọng trong đời sống tâm linh, thể hiện sự đa dạng về tín ngưỡng và thờ cúng.

4. Đền Mẫu Tam Cờ

• Địa chỉ: Trung tâm TP. Tuyên Quang (gần khu vực chợ Tam Cờ).
• Lịch sử hình thành: Là một trong những ngôi đền cổ kính tại trung tâm thành phố, gắn liền với sự phát triển của khu vực chợ búa, giao thương.
• Thánh tích thờ cúng: Đền thờ Thánh Mẫu (thường là các vị Mẫu trong tín ngưỡng Tam Phủ hoặc Mẫu bản địa được người dân địa phương tôn thờ). Ngôi đền là điểm đến quen thuộc của cư dân đô thị để cầu bình an, tài lộc, đặc biệt là những người làm ăn buôn bán.
• Giá trị văn hóa - tín ngưỡng: Góp phần duy trì truyền thống thờ Mẫu – một trong những tín ngưỡng quan trọng nhất của người Việt, thể hiện sự tôn trọng đối với quyền năng của người phụ nữ và sự gắn bó với thiên nhiên. Đền là nơi diễn ra nhiều hoạt động tín ngưỡng sôi nổi trong các dịp lễ, tết.

5. Đền Kiếp Bạc

• Địa chỉ: Tổ 4, phường Tân Quang, TP. Tuyên Quang.
• Lịch sử hình thành: Được xây dựng vào cuối thế kỷ XIX, Đền Kiếp Bạc tại Tuyên Quang là một chi nhánh hoặc sự kế thừa của tín ngưỡng thờ Trần Hưng Đạo từ Đền Kiếp Bạc (Hải Dương). Ngôi đền được xây dựng để tưởng nhớ và tôn vinh vị anh hùng dân tộc.
• Thánh tích thờ cúng: Đền thờ Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn, vị anh hùng dân tộc vĩ đại có công ba lần đánh tan quân Nguyên Mông.
• Giá trị văn hóa - lịch sử: Ngôi đền là biểu tượng của lòng yêu nước và ý chí quật cường của dân tộc Việt Nam. Hàng năm, nhiều người dân và du khách đến đây để bày tỏ lòng thành kính và cầu mong sự bình an, may mắn.

III. Các Đền Thờ Mẫu và Tín Ngưỡng Dân Gian Tiêu Biểu Khác

6. Đền Pác Tạ

• Địa chỉ: Thị trấn Na Hang, huyện Na Hang, Tuyên Quang.
• Lịch sử hình thành: Đền gắn liền với truyền thuyết về công chúa con vua trời giáng trần (còn gọi là Mẫu Pác Tạ), người đã hóa thân vào dòng sông để bảo vệ vùng đất. Khi thủy điện Tuyên Quang được xây dựng, đền đã được di dời và xây dựng lại trên một ngọn đồi cao, vẫn giữ được sự linh thiêng.
• Thánh tích thờ cúng: Đền thờ Mẫu Pác Tạ, vị thần được người dân địa phương, đặc biệt là cộng đồng dân tộc Tày, Nùng, vô cùng tôn kính.
• Di sản văn hóa: Đền được công nhận là Di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh. Là một phần quan trọng trong tour du lịch hồ thủy điện Na Hang, thu hút khách du lịch tâm linh và khám phá thiên nhiên.
• Văn hóa tín ngưỡng Hầu Thánh: Đền Pác Tạ là trung tâm thực hành Hầu đồng ở Na Hang, với các giá đồng đặc trưng liên quan đến Mẫu Pác Tạ và các vị thần núi, thần sông của vùng.

7. Đền Đầm Hồng

• Địa chỉ: Xã Ngọc Hội, huyện Chiêm Hóa, Tuyên Quang.
• Lịch sử hình thành: Đền có lịch sử lâu đời, gắn liền với truyền thuyết về Mẫu Đầm Hồng, một vị nữ thần cai quản vùng hồ và sông nước.
• Thánh tích thờ cúng: Đền thờ Mẫu Đầm Hồng, một trong những đền thờ Mẫu nổi tiếng và có lịch sử lâu đời, thu hút đông đảo du khách hành hương.
• Giá trị văn hóa: Gắn liền với các phong tục, tập quán địa phương, phản ánh đời sống văn hóa của cộng đồng, đặc biệt là trong các lễ hội cầu mưa, cầu mùa.

8. Đền Cấm (Cấm Linh Từ)

• Địa chỉ: Thôn Hưng Kiều 4, xã An Tường, TP. Tuyên Quang.
• Lịch sử hình thành: Là một ngôi đền cổ kính, được người dân địa phương vô cùng tôn kính, gắn liền với những câu chuyện truyền miệng từ xa xưa.
• Thánh tích thờ cúng: Đền Cấm thờ Cô Chầu Mười (tức Cô Chầu Mười Móc Giằng/Cô Bé Móc Giằng), một vị nữ tướng có công giúp vua Lê Lợi chống giặc Minh. Ngoài ra, đền còn thờ Thánh Mẫu Thượng Ngàn và Thần Xà. Sự kết hợp giữa thờ anh hùng dân tộc và các vị thần tự nhiên tạo nên nét độc đáo của đền.
• Văn hóa tín ngưỡng Hầu Thánh: Đền là điểm thực hành Hầu đồng, đặc biệt là các giá liên quan đến Cô Chầu Mười và các vị quan, chầu của Nhạc Phủ.

9. Đền Trình Hai Cô (Đền Đôi Cô, Đền Đôi Cô Mỏ Than)

• Địa chỉ: Phường Nông Tiến, TP. Tuyên Quang.
• Lịch sử hình thành: Ngôi đền có lịch sử lâu đời, gắn liền với tín ngưỡng thờ các vị thánh cô.
• Thánh tích thờ cúng: Đền thờ Cô Đôi Thượng Ngàn và Cô Bơ Thoải Cung. "Trình" có nghĩa là trình diện, ngôi đền là nơi đầu tiên mà các con nhang đệ tử đến trình diện trước khi đi lễ các đền khác trong vùng. Cái tên "Mỏ Than" gắn với khu vực địa lý gần đó.
• Văn hóa tín ngưỡng Hầu Thánh: Các giá đồng thường tập trung vào thỉnh Cô Đôi Thượng Ngàn và Cô Bơ Thoải Cung, cầu mong sự phù hộ, che chở của hai vị Thánh Cô.

10. Đền Cô Bé Mỏ Than

• Địa chỉ: Phường Minh Xuân, TP. Tuyên Quang.
• Lịch sử hình thành: Gắn liền với khu vực mỏ than cũ, ngôi đền này là nơi thờ tự linh thiêng của người dân địa phương.
• Thánh tích thờ cúng: Đền thờ Cô bé rừng xanh (Cô Bé Mỏ Than) và Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn. Sự kết hợp thờ một vị Thánh Cô bản địa và một vị anh hùng dân tộc là nét đặc trưng của nhiều đền thờ ở Việt Nam.
• Văn hóa tín ngưỡng Hầu Thánh: Là một địa điểm quan trọng để thực hiện nghi lễ Hầu đồng, đặc biệt là các giá liên quan đến Cô Bé rừng xanh.

11. Đền Mẫu Cổ Lộ

• Địa chỉ: Thôn Cổ Lộ, xã Hòa Phú, huyện Chiêm Hóa, Tuyên Quang.
• Thánh tích thờ cúng: Một ngôi đền cổ kính, linh thiêng thờ Thánh Mẫu Thượng Ngàn và các vị thần núi.
• Giá trị văn hóa - tín ngưỡng: Minh chứng cho sự tồn tại và phát triển của tín ngưỡng thờ Mẫu ở vùng nông thôn, đặc biệt là ở những nơi có địa hình núi rừng. Ngôi đền đóng vai trò là trung tâm sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng, nơi người dân thể hiện lòng biết ơn và sự tôn kính đối với Mẫu, cầu mong mùa màng tốt tươi.

12. Đền Thượng (Đền Long Động)

• Địa chỉ: Xã Đạo Viện, huyện Yên Sơn, Tuyên Quang.
• Thánh tích thờ cúng: Thờ Mẫu Thượng Ngàn hoặc các vị thần núi/thần rồng (Long Động có thể gợi ý về hang động có hình rồng hoặc liên quan đến rồng).
• Giá trị văn hóa - tín ngưỡng: Vị trí đền trên cao thường mang ý nghĩa phong thủy tốt, tượng trưng cho sức mạnh và sự bảo vệ. Đền là nơi người dân đến cầu bình an, sức khỏe, và sự thịnh vượng.

13. Đền Đầm Đau

• Địa chỉ: Huyện Hàm Yên, Tuyên Quang (thông tin cụ thể về xã/thôn cần xác minh thêm).
• Thánh tích thờ cúng: Một ngôi đền thờ Thánh Mẫu, có thể là Mẫu Thoải hoặc một vị Mẫu bản địa gắn liền với truyền thuyết về một đầm nước nào đó trong vùng.
• Giá trị văn hóa - tín ngưỡng: Nơi người dân gửi gắm niềm tin vào sự che chở của Mẫu, cầu mong mùa màng bội thu, cuộc sống no đủ. Việc thờ Mẫu gắn liền với nông nghiệp lúa nước và sự mong muốn có được mưa thuận gió hòa.

IV. Các Đền Thờ Anh Hùng Dân Tộc và Di Sản Lịch Sử Khác

14. Đền Thờ Bác Hồ

• Địa chỉ: Quảng trường Nguyễn Tất Thành, TP. Tuyên Quang.
• Lịch sử hình thành: Được xây dựng để tưởng nhớ và tri ân Chủ tịch Hồ Chí Minh, là một công trình mang ý nghĩa chính trị - lịch sử sâu sắc.
• Thánh tích thờ cúng: Không phải đền thờ tín ngưỡng truyền thống, nhưng là một di tích lịch sử quốc gia đặc biệt, biểu tượng của lòng thành kính và tri ân Chủ tịch Hồ Chí Minh, nơi thể hiện sâu sắc văn hóa "uống nước nhớ nguồn" của dân tộc Việt Nam.

15. Đền Tân Trào

• Địa chỉ: Khu di tích Quốc gia đặc biệt Tân Trào, xã Tân Trào, huyện Sơn Dương, Tuyên Quang.
• Lịch sử hình thành: Nằm trong quần thể di tích lịch sử cách mạng, nơi diễn ra nhiều sự kiện trọng đại, chuẩn bị cho Cách mạng tháng Tám năm 1945.
• Thánh tích thờ cúng: Là nơi tưởng niệm các anh hùng liệt sĩ và các sự kiện lịch sử quan trọng của cách mạng Việt Nam. Dù không phải đền thờ theo nghĩa truyền thống, đây là di tích tâm linh của dân tộc, nơi tri ân các anh hùng đã hy sinh vì độc lập, tự do.

16. Đền Cây Đa Tân Trào

• Địa chỉ: Khu di tích Quốc gia đặc biệt Tân Trào, xã Tân Trào, huyện Sơn Dương, Tuyên Quang.
• Lịch sử hình thành: Gắn liền với sự kiện lịch sử Bác Hồ và các lãnh đạo cách mạng thường làm việc và đưa ra những quyết sách quan trọng dưới bóng cây đa.
• Thánh tích thờ cúng: Cũng thuộc Khu di tích Tân Trào, nơi tri ân và tưởng nhớ những đóng góp to lớn của các vị lãnh đạo cách mạng và ý nghĩa của địa danh lịch sử này.

17. Đền Cảnh Sanh (Đền Cảnh Xanh, Đền Cây Xanh)

• Địa chỉ: Phường Minh Xuân, TP. Tuyên Quang.
• Lịch sử hình thành: Là một ngôi đền cổ kính trong lòng thành phố, được bao bọc bởi cây xanh, mang lại không gian yên bình.
• Thánh tích thờ cúng: Đền thờ Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn và Đức Thánh Mẫu Thượng Ngàn. Ngôi đền không chỉ là nơi thờ tự mà còn là một không gian xanh mát, yên bình giữa lòng thành phố.

18. Đền Ghềnh Quýt

• Địa chỉ: Thông tin cụ thể về địa chỉ thôn/xã cần được xác minh thêm, đền thường nằm ở khu vực ven sông/suối.
• Thánh tích thờ cúng: Thờ Đức Thánh Trần Hưng Đạo và các vị thần linh, minh chứng cho sự ảnh hưởng rộng lớn của tín ngưỡng thờ Trần Hưng Đạo khắp các vùng miền. Gắn liền với các câu chuyện lịch sử tại địa phương.

19. Đền Đuổm

• Địa chỉ: Xã Đuổm, huyện Sơn Dương, Tuyên Quang. (Cần lưu ý: Đền Đuổm nổi tiếng nhất nằm ở Thái Nguyên. Tại Tuyên Quang, nếu có, có thể là một điểm thờ tự hoặc đền địa phương liên quan đến tín ngưỡng này.)
• Thánh tích thờ cúng: Theo truyền thuyết, Đền Đuổm thờ Dương Tự Minh, vị thủ lĩnh dân tộc Tày có công lớn trong việc bảo vệ biên cương phía Bắc dưới thời nhà Lý và được phong làm Phò Mã.
• Giá trị văn hóa: Nếu có một đền thờ Dương Tự Minh tại Sơn Dương, Tuyên Quang, thì đây sẽ là một di tích quan trọng minh chứng cho vai trò của các dân tộc thiểu số trong lịch sử dựng nước và giữ nước, thể hiện sự giao thoa văn hóa giữa các vùng.

20. Đền Quan Đế Miếu (Chùa Quan Đế, Đền Quan Thánh Đế Quân)

• Địa chỉ: Phường Phan Thiết, TP. Tuyên Quang (gần Bến xe Tuyên Quang cũ).
• Thánh tích thờ cúng: Đền cổ thờ Quan Công (Quan Vũ), một vị tướng trung nghĩa của Trung Quốc, được du nhập vào Việt Nam.
• Giá trị văn hóa - tín ngưỡng: Phản ánh sự giao thoa văn hóa giữa Việt Nam và Trung Quốc, nơi người Việt tiếp nhận và thờ cúng một vị thần ngoại lai bởi những phẩm chất đạo đức cao đẹp (trung nghĩa, dũng cảm).

V. Các Đền Thờ Khác và Giá Trị Văn Hóa - Tín Ngưỡng

21. Đền An Vinh

• Địa chỉ: Phường Hưng Thành, TP. Tuyên Quang.
• Thánh tích thờ cúng: Thường thờ Thành Hoàng làng (vị thần bảo hộ cho làng xã), hoặc các vị tiền nhân có công khai khẩn đất đai, chống giặc ngoại xâm ở địa phương.
• Giá trị văn hóa - tín ngưỡng: Ngôi đền củng cố tinh thần đoàn kết cộng đồng và là nơi lưu giữ các phong tục, lễ nghi truyền thống, nơi người dân gửi gắm ước nguyện về cuộc sống bình an, mùa màng bội thu.

22. Đền Cậu Thiên

• Địa chỉ: Thông tin cụ thể về địa chỉ tại Tuyên Quang cần được xác minh thêm, đền thường nằm ở các khu dân cư hoặc gần các đền thờ Mẫu lớn. (Lưu ý: Một số tài liệu nhắc đến Đền Cậu Thiên Tây Thiên ở Vĩnh Phúc.)
• Thánh tích thờ cúng: Thờ "Cậu" trong hệ thống các vị thần linh của tín ngưỡng thờ Mẫu (đạo Mẫu), là những vị thần trẻ tuổi, lanh lợi.
• Giá trị văn hóa - tín ngưỡng: Thể hiện sự đa dạng và phong phú của hệ thống thần linh trong tín ngưỡng dân gian, nơi mỗi vị thần đều có vai trò và ý nghĩa riêng. Người dân thường đến đây để cầu tài lộc, bình an.

23. Đền Bắc Mục

• Địa chỉ: Thị trấn Tân Yên, huyện Hàm Yên, Tuyên Quang.
• Thánh tích thờ cúng: Thờ Thành Hoàng làng hoặc các vị thần linh bản địa có công với vùng đất.
• Giá trị văn hóa - tín ngưỡng: Là điểm tựa tâm linh quan trọng đối với cộng đồng dân cư tại Hàm Yên, góp phần duy trì truyền thống sinh hoạt văn hóa làng xã, nơi tổ chức các lễ hội cộng đồng.

24. Đền Đồng Xuân

• Địa chỉ: Khu vực ven sông Lô, Tuyên Quang (Tọa lạc trên một khu đất cao ngay bên cạnh dòng Lô).
• Thánh tích thờ cúng: Có thể thờ Thành Hoàng làng, các vị thần tự nhiên (thần núi, thần sông) hoặc các vị Mẫu.
• Giá trị văn hóa - tín ngưỡng: Sự hiện diện của ngôi đền trong đời sống người dân thể hiện sự kính trọng đối với các bậc tiền nhân và niềm tin vào sự che chở của các thế lực siêu nhiên, hướng con người tới những giá trị thiện lành.

25. Đền Hang Vực

• Địa chỉ: Huyện Sơn Dương, Tuyên Quang (thông tin cụ thể về địa chỉ xã/thôn cần xác minh thêm).
• Thánh tích thờ cúng: Tên gọi "Hang Vực" gợi lên hình ảnh của sự huyền bí, gắn liền với địa hình tự nhiên. Đền có thể thờ thần hang, thần núi, hoặc các vị thần cai quản khu vực tự nhiên hiểm trở.
• Giá trị văn hóa - tín ngưỡng: Loại hình đền này thường mang đậm dấu ấn của tín ngưỡng thờ Mẫu Thượng Ngàn và các vị thần rừng núi, thể hiện sự tôn kính của con người đối với thiên nhiên hùng vĩ và những yếu tố kỳ bí của nó.

26. Lâm Sơn linh từ

• Địa chỉ: Tổ 1, phường Nông Tiến, TP. Tuyên Quang.
• Thánh tích thờ cúng: "Lâm Sơn" có nghĩa là rừng núi. Do đó, Lâm Sơn Linh Từ rất có thể là một ngôi đền thờ Thánh Mẫu Thượng Ngàn, hoặc các vị thần rừng, thần núi.
• Giá trị văn hóa - tín ngưỡng: Loại đền này đóng vai trò quan trọng trong việc thể hiện mối quan hệ giữa con người và tự nhiên, nơi người dân tìm về để cầu mong sự phù hộ của rừng núi. Đây là một phần của tín ngưỡng phồn thực và sự tôn kính thiên nhiên của người Việt.

27. Đền Cô Minh Lương

• Địa chỉ: Xã Lăng Quán, huyện Yên Sơn, Tuyên Quang.
• Thánh tích thờ cúng: Đền thờ "Cô", thường là một vị Thánh Cô trẻ tuổi, tài phép, có công trong việc giúp đỡ người dân hoặc đi theo hầu cận các vị Mẫu lớn.
• Giá trị văn hóa - tín ngưỡng: Phản ánh sự phong phú trong hệ thống thần linh của tín ngưỡng thờ Mẫu, nơi có sự hiện diện của nhiều vị thần với vai trò và câu chuyện khác nhau. Người dân thường đến đây để cầu duyên, cầu tài lộc hoặc giải hạn.

28. Đền Bách Thần

• Địa chỉ: Xã Hòa Phú, huyện Chiêm Hóa, Tuyên Quang.
• Thánh tích thờ cúng: Là nơi thờ cúng các vị thần linh đa dạng ("Bách Thần" nghĩa là trăm vị thần), thể hiện sự phong phú của tín ngưỡng dân gian và vai trò của các vị thần trong đời sống tâm linh của người dân bản địa.
• Giá trị văn hóa - tín ngưỡng: Góp phần duy trì sự đa dạng trong tín ngưỡng thờ cúng, nơi người dân có thể tìm thấy sự kết nối với nhiều thế lực siêu nhiên khác nhau.

29. Đền Trung (Đền Thượng) Cảnh Đền

• Địa chỉ: Xã Phúc Ứng, huyện Sơn Dương, Tuyên Quang.
• Thánh tích thờ cúng: Tên gọi "Trung" hoặc "Thượng" thường chỉ vị trí của đền trong một quần thể tâm linh nào đó. Đền này có thể thờ Thành Hoàng làng hoặc các vị thần linh có công với địa phương.
• Giá trị văn hóa - tín ngưỡng: Là nơi duy trì các lễ hội truyền thống, nơi cộng đồng quy tụ, thắt chặt mối quan hệ xã hội thông qua các nghi thức và hoạt động văn hóa dân gian.

Hệ thống đền thờ tại Tuyên Quang là một bức tranh đa sắc về lịch sử, văn hóa và tín ngưỡng của người Việt. Mỗi ngôi đền không chỉ là một công trình kiến trúc mà còn là một kho tàng di sản phi vật thể với những nghi lễ, truyền thuyết và văn hóa Hầu Thánh độc đáo. Việc bảo tồn và phát huy giá trị của những ngôi đền này không chỉ là trách nhiệm mà còn là niềm tự hào của người dân Tuyên Quang, góp phần làm phong phú thêm bản đồ du lịch tâm linh của Việt Nam.